Đá Citrine (Thạch Anh Vàng)

Citrine là một loại thạch anh tinh thể lớn trong suốt màu vàng. Citrine tự nhiên rất hiếm, trên thực tế hầu hết các chất liệu được đưa rag trên thị trường dưới tên đó đều không phải citrine tự nhiên, mà là thạch anh tím được nhiệt hóa.

Hai bức tranh bên phải cho thấy một tinh thể citrine từ Hasawarka, nước Nga. Khi được chiếu sáng trực tiếp từ phía trước, tinh thể có vẻ tối và gần như xanh lục. Nhưng khi được chiếu sáng từ đằng sau, màu sắc thực sự của nó được lộ rag: màu vàng đậm đồng nhất.

Trong trang sức, citrine đa mặt được dùng để bán như “topaz vàng”. Tôi không biết liệu rằng đó có phải là tập tục phổ biến hay không, như theo tôi biết, những bộ luật của thương nhân không cho phép điều này diễn rag nữa.

Trên trang mạng này, tôi không gọi thạch anh citrine nếu nó màu vàng bởi các thể vùi của khoáng oxit sắt, nhưng thạch anh ferruginous hay “eisenkiesel”. Do đó tôi dùng một định nghĩa khác: Citrine là một dạng thạch anh vàng trong suốt, màu sắc của nó được tạo ra bởi các tác nhân tạo màu được dựng vào trong mạng tinh thể và màu sắc của nó không được gây ra bởi thể vùi của các khoáng khác. Tôi đưa ra định nghĩa này với lý do thống nhất trong cách gọi, nhưng theo tiêu chuẩn của các nhà địa chất học, nó khá ổn khi gọi là thạch anh với những khoáng sắt được phân bố đồng đều, bao gồm những thạch anh tím được đun nóng, một “citrine”

Nếu bạn kiểm tra các nguồn khác nhau trong sách và trên mạng, lời giải thích cho sắc vàng của citrine đó là: vết tích của sắt. Tuy nhiên, nó có vẻ rằng ít nhất hai loại citrine khác nhau trong nguyên nhân tạo màu và có thể trong cấu trúc bên trong của chúng (xem “Những thuộc tính đặc trưng”).

Những thuộc tính đặc trưng

Qua nhiều tài liệu nghiên cứu về nguyên nhân tạo màu vàng xanh, vàng hay màu cam để lại ấn tượng rằng có ít nhất hai loại thạch anh vàng, và có ít nhất ba loại nếu bạn tính cả thạch anh tím được đun nóng.

Dù nguyên nhân của màu sắc và ý kiến của mọi người khác nhau theo hạn định của “citrine”, mẫu thức chung có vẻ như là tác nhân sắc tố ít nhiều nên được phân bố đồng đều trong tinh thể và tinh thể nên xuất hiện rõ ràng. Không ai gọi nó là một tinh thể màu vàng mà là màu opal hay một tinh thể opal trong trẻo với các thể vùi sợi hoặc sần màu vàng.

Lưu ý: những tên sau “citrine nhôm” và “citrine sắt” không được chấp nhận một cách chính thức, tôi chỉ gọi tên chúng như một nhãn mác thích hợp.

 “Citrine nhôm”

Như màu của thạch anh khói, màu sắc của loại citrine này được tạo ra bởi sự chiếu sáng và dấu vết của nhôm được xây trong mạng tinh thể. Sắc vàng có thể đậm với sắc xanh lục, nhưng thường hơi nhạt. Citrine này cho thấy một tính chất lưỡng sắc yếu, đó là màu sắc của nó thay đổi đôi chút phụ thuộc vào góc của ánh sáng tiếp (xem trong phần “Thuộc tính vật lý”) .

Đá citrine này sẽ mất dần màu của nó trên nền nhiệt hơn 200°C, và màu vàng sẽ xuất hiện trở lại khi tinh thể bị chiếu sáng với các tia x- hay tia gamma. Đây không phải trường hợp dành cho thạch anh tím được đun nóng (xem bên dưới), loại đá chuyển vàng ở nhiệt độ rất cao mà chuyển sáng màu trắng của citrine tự nhiên.

Một số đá thạch anh khói ở một vài địa điểm nhất định (như là núi Peterson, Nevada) cho thấy một sắc vàng trong vài phần tinh thể của nó. Một số thạch anh khói màu vàng thậm chí có thể chuyển sang citrine do nhiệt độ cao, vì trung tâm sắc tố trong citrine ổn định hơn và màu khói biến mất trước màu vàng. “Citrine nhôm” thường có màu sắc đồng đều, dù “ảo ảnh” của thạch anh khói đôi lúc cũng được tìm thấy. Nó có lẽ là không thể để phân biệt thạch anh khói được đun nóng với citrine thật sự, vì nó là không thể để nhận dạng một citrine bị chiếu sáng nhân tạo. Bạn phải kiểm tra tài liệu về địa điểm để tăng độ tin cậy.

Lý do citrine chuyển sang màu vàng và không phải màu khói mặc dù trên thực tế những nguyên tố được xây lên bên trong vẫn là một vấn đề đáng tranh luận. Trong những nghiên cứu về tinh thể thạch anh ở Brazil được chiếu sáng nhân tạo để quyết định vật mẫu nào có độ tinh khiết cao để phục vụ mục đích công nghiệp, Jung, 1992, đã tìm thấy rằng tỷ lệ nhôm và liti được xây trong mạng tinh thể có thể là một nhân tố then chốt. Những tinh thể với tỷ lệ một Li:Al gần bằng 1 sẽ cho là loại thạch anh khói tiêu biểu hay màu đen trên sự chiếu sáng, trong khi đó những tinh thể với tỷ lệ một Li:Al khoảng 0.5 sẽ có thấy màu mật và những tinh thể có tỷ lệ một Li:Al nhỏ hơn 0.3 sẽ chuyển vàng. Độ sâu của sự đa dạng màu sắc với lượng nhất định Li và Al, và sắc vàng có thể bị nhạt đi hoặc tối.

Loại đá citrine này về cơ bản có thể xuất hiện trong những hình dạng và cách phát triển tinh thể như tinh thể đá hay thạch anh khói, nhưng những tinh thể tốt được cho là hiếm. Nó có thể cho thấy cả những mặt phụ, như là dipyramidal hay hình thang mặt x-, như là tinh thể đá hay thạch anh khói. Một đá citrine cho thấy những mặt này phần lớn đều có khả năng không phải là một thạch anh tím được đun nóng.

 “Đá citrine sắt”
Những tinht hể thạch anh mọc nhân tạo từ một dung dịch silica nóng (tổng hợp thủy nhiệt) chuyển sang vàng nếu hợp chất sắt được thêm vào dung dịch. Sắt có vẻ như được hợp nhất trong mạng tinh thể. Mặt dù, những thạch anh này đôi khi thiếu sự hình thành song tinh polysynthetical thứ mà phổ biến trong thạch anh tím tự nhiên, chúng được chuyển sang thạch anh tím do sự chiếu sáng.

Nó có khả năng rằng ít nhất một vài trong số các citrine tự nhiên được xếp vào cùng loại.

 “Thạch anh tím bị đun nóng”

Nó đã từng khá phổ biến để sản xuất citrine bằng cách đun nóng thạch anh tím. Với điều này, thạch anh tím không cần có màu đậm, vật mẫu nhạt hay gần như xám có thể cho màu vàng đậm hay màu cam khi đun nóng. Ngay khi được cung cấp với số lượng lớn, mẫu vật khoáng đã kết tinh  được xử lý theo cách gần như là biến mất khỏi thị trường, những người sưu tầm hiển nhân không muốn trả tiền cho những vật bị thay đội nhân tạo. Thạch anh tím được đun nóng được bán như “citrine” cho nhiều mục đích nghệ thuật.

Do sự phân bố màu sắc của thạch anh tím khác với sự phân bố màu sắc của hầu hết các citrine trong tự nhiên, một thạch anh tím bị đun nóng rất dễ bị nhận ra: màu vàng là mạnh nhất trong các chop, và màu sắc có lẽ tập trung nhiều hơn ở mặt tứ diện r- hay chắp vá. Thạch anh màu cam hay màu vàng trong hốc tinh rất có khả là thạch anh tím bị đun nóng. Thể vùi goethite rất đáng ngờ. Mặt khác, các tinh thể citrine cho thấy các mặt phụ hầu như không phải là thạch anh tím bị đun nóng. Nếu tinh thể trong suốt, bạn có thể kiểm tra độ lưỡng sắc: đá citrine trong tự nhiên thường có độ lưỡng sắc nhẹ, trong khi thạch anh tím bị đun nóng thì không có (xem trong phần Thuộc tính vật lý để xem phương pháp kiểm tra).

Lưu ý: theo những thương nhân đá, nó ổn khi gọi thạch anh tím bị đun nóng là citrine.

Sự xảy ra

 Citrine xảy ra trong những môi trường tượng tự như thạch anh khói, phần lớn đá lửa xâm nhập có chưa dấu vết nguyên tố phóng xạ mà tia bức xạ của nó tạo màu sắc.

Địa điểm và vật mẫu

Đá citrine là một loại đá thạch anh hiếm. Nó được tìm thấy với chất lượng tốt ở Brazil, Madagascar, và nước Nga. Gần đây, atiso như là những tinh thể từ Kongo đã có mặt trên thị trường. Có rất ít nơi trong các ngọn núi (tất cả đều ở Austria) sản sinh racitrine, thạch anh tím ở núi cao hiếm thì phổ biến hơn.

Cũng có hai địa điểm có thạch anh khói màu vàng. Núi Peterson a.k.a mối nối Hallelujah đã được đề cập đến.

Brazil

Đá citrine này đến từ Minas Gerais, Brazil. Người thương nhân thân thiện đã nói cho tôi biết nó có thể là “Brasilit”  (cách phiên âm tiếng Đức), và rất có thể là một chủ đề luận bàn. “Brazilite”  là một từ đồng nghĩa với baddeleyite, ZrO₂, và “brasilianite” là NaAl₃[(OH)₂|PO₄]₂.

Tôi không thể tìm ra bất cứ thứ gì về “Brasilit” ngoài việc nó có thể là tên cho một đá citrine màu mật. Vật mẫu này không chỉ có màu mật giống với vật mẫu mà tôi thấy trong một vài bức tranh trên mạng, nhưng có màu giống vàng cam hơn. Vật liệu màu mật giống với thạch anh tím được đun nóng một chút. Vật mẫu ở đây gần như không phải thạch anh tím được đun nóng, do có một mặt s- trên một trong số các tinh thể. Vậy nên khả năng duy nhất tôi nghĩ tới đó là thạch anh khói được đun ở mức vừa phải hay một tinh thể đá được chiếu sáng. Tôi đã đưa một vật mẫu cho một nhà khoáng vật học và một chuyên gia về trang sức, nhưng cả hai đều chưa nghe tới cách dùng thực của sự xử lý đó, và tất nhiên, không có gợi ý nào trong bản thân tinh thể tới những thứ như sự chiếu sáng hay đun nóng vừa phải. Bạn không thể khẳng định chỉ bằng việc nhìn vào nó, như bạn có thể với thạch anh tím được đun nóng.

Trong khi đó, tôi khá chắc rằng đó là một đá citrine tự nhiên.

Một citrine khói nhẹ với màu sắc đồng đều ở Corinto, Minas Gerais. Cấu trúc bề mặt trên mặt lặng trụ cho thấy vật mẫu ở Brazil, tương tự với những vật mẫu ở nước Nga.

Do trung tâm sắc tố có liên quan, thạch anh khói và đá citrine có thể cho thấy tất cả các sự chuyển đổi. Nhiều đá citrine từ Minas Gerais ít nhiều có màu vàng khói hay màu cam. Vật mẫu có lõi với màu vàng cam đồng đều, nhưng những lớp bên ngoài với những mẫu bề mặt thạch anh giống bộ xương cho thấy màu khói dọc theo các rìa. Những tinh thể như được thể hiện trong hình được tìm thấy ở túi quặng pegmatite quanh những thành phố Araçuaí và Itinga, thung lũng Jequitinhonha, Minas Gerais.

Đây là tinh thể được xem là một thạch anh khói đối với một số người, màu sắc của nó là màu nâu vàng nhạt. Nó cho thấy sự kết hợp thú vị giữa đường nối macromosaic và những mẫu mọc của thạch anh hình xương. Từ một pegmatite gần Itinga, thung lũng Jequitinhonha, Minas Gerais.

Congo

Đá citrine với cách mọc tiêu biểu của thạch anh atiso gần đây đã xuất hiện trên thị trường, lúc đầu mới chỉ có một số, nhưng batches của những tinh thể lớn có từ năm 2006. Chúng được tìm thấy ở trong đá bị phong hóa ở những quá trình đào mỏ phạm vi hẹp ở Lueni, tỉnh Katanga.

Hầu hết các tinh thể đều ít nhất là có màu khói. Người ta thường thấy những ảo ảnh khói mờ. Đặc điểm đặc thù nhất của chúng là cách mọc hình nến của thạch anh (một số người gọi nó là cách mọc thạch anh atiso) hiển nhiên có thể tìm thấy ở tất cả các vật mẫu ở khu vực đó. Một mẫu khói được trình bày trong phần sự hình thành phát triển. Thói quen mọc tương tự của đá citrine đến từ núi Andes.

Kazakhstan

Tinh thể này đến từ Akjaylan ở phía đông Kazakhstan cho thấy một vài lớp khói song song với mặt tứ diện lớn. Nó được tìm thấy ở một pegmatite và vẫn có một số đá mica gắn với nền tinh thể. Nó cũng là sự chứng minh tuyệt vời của những vằn trên mặt lăng trụ: nó chỉ là một mẫu của các mặt và tứ diện luân phiên nhau. Bước thang cuối cùng có thể nhìn thấy ở chóp tinh thể.

Madagascar

Tinh thể này đến từ Anjoma, Madagascar, cho thấy một ảo ảnh đá citrine bên dưới chóp khói sáng và như một ví dụ về thạch anh được kết hợp giữa citrine và khói. Màu vàng là đậm nhất ở nền tinh thể.

Namibia

Một tinh theercitrine xanh xám, sáng ở  đá microcline feldspar từ một túi quặng miarole ở trong đá granite ở những dãy núi phía tây Erongo. Tinh thể được xem như một Tessin dày hay tinh thể có thói quen chuyển đổi. Bề mặt của nó được khắc axit, như nhiều tinh thể đến từ túi quặng miarole và pegmatite.

Russia

Vật mẫu phía bên phải là đá citrine trang sức được thể hiện trong những bức tranh trên đầu trang (được tìm thấy ở Hasawarka ở dãy núi Ural) từ một cách nhìn khác, và một phần được giải thích ở phía sau nên người ta có thể thấy màu vàng đen của nó. Nó nhìn khá khác với thạch anh tím bị đốt cháy như bạn thường thấy, với màu đen đồng nhất và các lăng trụ phát triển đều. Lăng trụ cho thấy một mẫu kẻ thú vị song song với mặt phẳng tinh thể tứ diện, dẫn tới các thể khảm hình tam giác. Mẫu vật này có khả năng đến từ luật Brazil của tinh thể đôi được khám phá ra do sự khắc axit tự nhiên.

Mẫu vật ma trận của đá citrine rất khó lấy được.Vật mẫu này đến từ Perekatnoye gần Aldan, Yakutia. Có những ảo ảnh nâu vùng thạch anh khói nằm dưới mặt tứ diện ở chóp tinh thể. Những miếng màu nâu đỏ trên ma trận được gây ra bởi các hợp chất sắt.

U.S.A.

Một đá citrine màu nhạt ở núi Peterson, California/ Nevada. Tinh thể này hơi có tính lưỡng sắc (tôi nghĩ là không nhưng khi kiểm tra lại thì có). Có vẻ như nó không hoàn toàn trong suốt, nhưng cái thứ hai thì trong suốt một phần do bề mặt tinh thể bị khắc axit tự nhiên. Tinh thể đã trải qua một số ngày ở HCl và bị chà qua mạnh, nenemauf sắc không bị tạo rag bởi thuốc màu limonite ở bề mặt.

Đánh giá từ màu sắc và những quan niệm không đúng của bản thân rằng tinh thể không phải lưỡng tính, phán đoán lúc đầu của tôi đó là màu sắc được tạo ra bởi sắt, hoặc là bị vùi trong các hợp chất hoặc được xây vào trong mạng tinh thể. Và do tinh thể này được tìm thấy trong một túi quặng nhỏ ở granite tương tự sản sinh ra thạch anh khói, và do đó là chịu phóng xạ năng lượng cao kéo dài, tôi thắc mắc tại sao nó không có màu tím như nhiều thạch anh tìm khác được tìm thấy ở địa điểm đó và được cho là đây là một thạch anh có gỉ sắt. Sau khi tôi kiểm tra lại tinh thể và phát hiện ra nó có tính lưỡng tính, tôi muốn nói rằng dây có lẽ là một đá citrine thật sự.

– Phạm Thị Hòa dịch